Những người sống ở Sài Gòn trước năm 1975 chắc chắn vẫn chưa quên những cái tên “nhà thương” như nhà thương Chợ Rẩy, Chợ Quán, Đồn Đất, Nguyễn Văn Học, Từ Dũ, Vì Dân…
Trên bảng hiệu của những nơi điều trị bịnh này thường dùng từ “bịnh viện” (hoặc “bệnh viện”), hoặc những cái tên Hán Việt là Bảo Sanh Viện, Dưỡng Trí Viện. Tuy nhiên hầu hết những người dân miền Nam gốc đều không gọi là bệnh viện, mà gọi là “Nhà Thương”. Ở vùng miền khác cũng có người gọi là “nhà thương” nhưng ít hơn, đa số vẫn gọi là “bệnh viện”.
Tiếng “nhà thương” bắt nguồn từ ý nghĩa là “nhà chữa trị cho người thương tật, bịnh hoạn”. Nhưng có lẽ là dân miền Nam gắn liền chữ “nhà thương” với tình thương của những bị bác sĩ y đức hết lòng cứu chữa cho người bịnh.
Ở những nhà thương công, bệnh nhân đi khám bịnh, điều trị thì miễn phí, không tốn tiền. Vì vậy nó còn được gọi là nhà thương thí.
Ở Sài Gòn lúc đó, nếu có tiền thì người ta thường đi nhà thương Đồn Đất, hay mấy nhà thương của các bang hội người Hoa như Triều Châu, Quảng Đông, Phúc Kiến, Sùng Chính…
Còn “Nhà thương thí” là chữ mà người Việt xưa gọi những dưỡng đường (bịnh viện) của nhà nước mở ra từ ngân sách công. Ở những nhà thương công lập này, người dân đi khám bịnh, điều trị được hoàn miễn phí, không tốn đồng xu nào, cả tiền khám lẫn tiền thuốc, vì vậy nó còn được gọi là nhà thương thí. Nhà thương thí Sài Gòn là tên gọi của Bịnh viện Sài Gòn, nay là bệnh viện đa khoa Sài Gòn nằm trên đường Lê Lợi.
Nhà thương là nơi nhân đạo, giúp đỡ, cứu chữa bệnh nhân. “Nhà thương thí” là cơ sở y tế công lập của nhà nước, còn “thí” theo nghĩa cho không, “thí vàng”, “vô úy thí”… Nhà thương thí là chỗ nhân đạo, từ thiện, phân biệt với nhà thương tư chích thuốc trị bệnh thu tiền.
Bịnh viện đầu tiên được người Pháp xây dựng ở Sài Gòn là Quân y viện, ban đầu chỉ chữa cho quân đội, sau đó mở rộng cho cả dân sự, đổi tên thành bịnh viện Grall (nhà thương Đồn Đất – nay là bệnh viện Nhi Đồng 2), nhưng phải tốn tiền. Đồng thời với Quân y viện, có nhiều nhà thương công lập được mở ra ở bên Chợ Lớn, như là Hôpital municipal de Cholon (Bệnh viện thành phố Chợ Lớn – nay là Bệnh viện Chợ Rẫy) hay Bảo sanh viện Chợ Lớn (nay là bệnh viện Hùng Vương), nhà thương Chú Hỏa (tức Bịnh viện Đô Thành) gần chợ Bến Thành, đều là nhà thương thí lớn để trị bịnh miễn phí.
Nhà thương thí lớn nhất nằm ở trung tâm Sài Gòn chính là Nhà thương thí Sài Gòn trên đại lộ Bonard, mà tiền thân là một phòng khám nhỏ của bác sĩ Bâtie, được mở ra từ năm 1903, ban đầu nằm bên đường Rue d’Adran (đường Võ Di Nguy, nay là Hồ Tùng Mậu). Bác sĩ Bâtie mất năm 1912, khi mới 47 tuổi. Người thay thế ông điều hành phòng chữa bệnh là bác sĩ Montel đã vận động chính quyền được mở rộng quy mô phòng khám vì bệnh nhân mỗi lúc một đông. Năm 1914, công ty Hui Bon Hoa đã hiến tặng mảnh đất gần chợ Bến Thành (đại lộ Bonard) để xây bệnh viện (lúc này “Chú Hỏa” đã qua đời nên công ty Hui Bon Hoa do những người con của ông điều hành).
Sau đó, trong nhiều năm đã có nhiều lời đề xuất trong Hội đồng thành phố đề nghị nâng cấp dưỡng đường ở đại lộ Bonard này (tiếng Pháp gọi là Polyclinique du boulevard Bonard) thành một Nhà thương công lập lớn của thành phố, do số bệnh nhân đến càng ngày càng đông.
Từ năm 1922 đến năm 1926, số bệnh nhân tăng vọt từ 28.982 đến 45.161. Nhà cầm quyền đã phải mở thêm các phòng y khoa khác ở Tân Định (1925) và Khánh Hội (1930). Đây chính là những nhà thương thí của nhà nước, còn đường gọi là Nhà thương thí Tân Định, nhà thương thí Khánh Hội, trực thuộc Dinh Xã Tây Sài Gòn. Trong mẩu quảng cáo sau đây, vị đốc tờ này quảng cáo là đã có 22 năm giúp việc ở Nhà thương Chợ Rẫy và Nhà thương thí Khánh hội (Xã tây Saigon).
Năm 1935,Thống đốc Nam Kỳ, ông Pierre Pagès chấp thuận cho phép xây lại phòng đa khoa “Polyclinique du boulevard Bonard” thành bệnh viện thành phố. Chính quyền thành phố đã bỏ tiền, đồng thời kêu gọi các địa phương và dân chúng quyên góp tiền để xây Nhà thương thí trung tâm của Sài Gòn.
Khu đất xây nhà thương này ban đầu vốn là của chú Hỏa (Hui Bon Hoa), và lúc này gia tộc Hui Bon Hoa cũng đóng góp tiền thêm số tiền lớn để xây dựng nhà thương lớn thay cho phòng y khoa nhỏ. Bệnh viện được xây theo từng giai đoạn từ năm 1937 đến năm 1939 thì hoàn tất với tổng chi phí là 185000 piastres (đồng Đông Dương). Trong đó công ty Hui-Bon-Hoa đã đóng góp 38000 piastres.
Ngày 24/2/1938, Dinh Đốc Lý Sài Gòn họp và đặt tên cho Nhà thương này tên chính thức là Polyclinique Dejean de la Bâtie. Để vinh danh những người góp công xây dựng, Hội đồng thành phố cũng quyết định đặt tên Montel cho dãy nhà bên phải của bệnh viện (Montez là bác sĩ kêu gọi mở rộng dưỡng đường), còn tên Tang – Chanh Hui Bon Hoa được đặt cho dãy nhà bên trái. Đó là tên của ông Huỳnh Tăng Chánh, con trai trưởng của ông Huỳnh Văn Hoa (chú Hỏa), người lãnh đạo công ty Hui Bon Hoa lúc đó. Cũng vì vậy mà người Sài Gòn cũng quen gọi nhà thương thí này là Nhà thương Chú Hỏa.
Sau năm 1955, nhà thương Chủ Hỏa đổi tên chính thức thành bịnh viện Sài Gòn, nay là bệnh viện Đa khoa Sài Gòn.
Sau đây là một số hình ảnh của những “nhà thương” nổi tiếng khác ở Sài Gòn năm xưa:
Bịnh viện Chợ Rẩy (sau này ghi thành Chợ Rẫy):
Bịnh viện Chợ Rẫy được thành lập vào năm 1900, lúc đó có tên chính thức tiếng Pháp là Hôpital Municipal de Cholon (Bệnh viện thị xã Chợ Lớn) tại Sài Gòn. Đây là một trong những cơ sở y tế của Pháp thành lập ở Việt Nam sớm nhất cùng với Viện Pasteur Sài Gòn thành lập vào năm 1891, Viện Pasteur Nha Trang thành lập vào năm 1895.
Bịnh viện Chợ Rẫy được xây dựng trên nền đất cao có diện tích trên 50.000 m² với các tòa nhà kiểu pháp, cao 2 tầng, vốn trước đây là chợ mua bán của người Hoa, có tên là chợ Rẫy. Và từ đó, người dân vẫn quen gọi là bệnh viện Chợ Rẫy và tên này được dùng chính thức cho đến ngày nay.
Năm 1957, bệnh viện chính thức được mang tên Chợ Rẫy. Bịnh viện Chợ Rẫy ngoài chức năng là cơ sở điều trị còn là trường sở của Trường Đại học Y khoa Sài Gòn thuộc Viện Đại học Sài Gòn. Chợ Rẫy là bệnh viện thực tập các môn nội khoa, ngoại khoa, tai-mũi-họng, nhãn khoa cùng là nơi giảng dạy môn cơ thể học.
1971, Chính phủ Nhật Bản viện trợ không hoàn lại cho chính quyền Việt Nam Cộng hòa để tái xây dựng bệnh viện Chợ Rẫy trên diện tích 53.000 m² cùng với trang thiết bị hiện đại, trở thành một trong những bệnh viện lớn nhất Đông Nam Á lúc bấy giờ. Công trình được hoàn thành vào tháng 6 năm 1974 với tòa nhà 11 tầng.
Bệnh viện Chợ Rẫy (cơ sở mới) xây xong được chỉ vài tháng thì Sài Gòn đổi chủ, nên hầu như không tìm được hình ảnh nào trước 1975. Chỉ có các hình ảnh chụp trụ sở được xây từ hơn 100 năm trước.
—
Tổng Y Viện Cộng Hòa, tên tiếng Anh là Cong Hoa General Hopital, là nơi triều trị cho các quân nhân bệnh binh. Ngày xưa có câu nói là “Chỉ cần thấy 5 chữ Tổng Y-Viện Cộng Hòa là các thương binh dù nặng nhất cũng tràn trề hy vọng được cứu sống” – Cho thấy được tầm quan trọng của cơ sơ này.
Tổng Y-Viện Cộng Hòa nằm ở khu vự Ngã ba Chú Ía, nay là Bệnh viện Quân Y 175 chuyên dành cho quân nhân, nằm ở góc đường Nguyễn Thái Sơn và Nguyễn Kiệm (ngày xưa mang tên là Hương Lộ 17).
Cách Tổng Y-Viện Cộng Hòa không xa là 3rd FIELD HOSPITAL – Bệnh viện Dã chiến 3 dành cho quân đội Hoa Kỳ, nằm trên đường Võ Tánh, nay là Hoàng Văn Thụ, ngay đối diện Bộ Tổng Tham Mưu (nay là Quân Khu 7).
—
Một bịnh viện rất quen thuộc với người Sài Gòn khác là Bịnh viện Vì Dân, là bịnh viện tư nhân, nhưng được điều hành như bệnh viện công, nghĩa là không thu viện phí, không thu tiền khám chữa bệnh, không thu tiền các loại thuốc thông dụng có sẵn ở Bệnh viện, người dân vào khám chữa được miễn phí hoàn toàn. Sau năm 1975, bịnh viện đổi tên thành bệnh viện Thống Nhất, dành cho nhà giàu hoặc cán bộ cao cấp.
Bịnh viện được xây năm 1971, do bà Nguyễn Thị Mai Anh (phu nhân tổng thống Nguyễn Văn Thiệu) vận động quyên tiền từ thiện của nhiều người bao gồm thân hào nhân sĩ, thương gia, kỹ nghệ gia…
Bịnh viện tọa lạc ở ngay ngã 4 Bảy Hiền, ngày nay kiến trúc vẫn còn giữ nguyên, đổi tên thành BV Thống Nhất, nhưng không còn giữ tiêu chí chữa bệnh miễn phí cho người dân như ngày xưa nữa.
—
Một bịnh viện khác cũng nổi tiếng và có kiến trúc rất đẹp là Bịnh Viện Nguyễn Văn Học ở góc đường Chi Lăng và đường Nguyễn văn Học ở tỉnh Gia Định, hiện nay trở thành Bệnh viện Nhân Dân Gia Định ở góc đường Phan Đăng Lưu và Nơ Trang Long.
—
Một bệnh viện khác rất quen thuộc với người Sài Gòn là Bảo Sanh Viện Từ Dũ, tức Bịnh viện Phụ sản Từ Dũ, được đặt theo tên thái hậu triều Nguyễn, là mẹ của vua Tự Đức. Do người Huế nói âm nặng, nên bà Từ Dũ cũng được gọi là Từ Dụ.
Tiền thân của bệnh viện Từ Dũ là một khu chuyên khoa sản trực thuộc Bệnh viện Lalung Bonnaire (nay là Bệnh viện Chợ Rẫy) ra đời vào năm 1923.
Năm 1937, thương gia người Hoa là Hui Bon Hoa (tức chú Hoả) đã hiến mảnh đất riêng với diện tích 19.123m2 trên đường Arras cũ (nay là đường Cống Quỳnh, Quận 1) để xây bảo sanh viện mang tên Maternité Indochinoise (Bảo sanh viện Đông Dương) do Giáo sư Bác sĩ George Cartoux (người Pháp) làm giám đốc.
Do thời cuộc, nên khi xây dựng xong, bảo sanh viện bị quân đội Pháp, sau đó là Nhật trưng dụng làm nơi đóng quân. Đến tháng 9 năm 1943, bảo sanh viện mới chính thức hoạt động với khoảng 100 giường bệnh.
Năm 1944, bệnh viện đổi tên thành Việt Nam Bảo sanh viện. Đến năm 1946 được đổi thành Maternité George Béchamps còn dân chúng thường gọi là “Nhà sanh Chú Hỏa”. Đến năm 1948, bệnh viện được mang tên của thái hậu triều Nguyễn là Bảo sanh viện Từ Dũ, cho đến 1975 thì mang tên chính thức là Bệnh viện Từ Dũ cho đến nay.
Bệnh viện nằm ngay góc đường Cống Quỳnh, Cao Thắng, là nơi thăm khám quen thuộc của những bà mẹ không chỉ người Sài Gòn mà cả ở khắp các tỉnh thành. Vì vậy mà những người ở các tỉnh lẻ lên thành phố, không quen thuộc đường thường phải hỏi thăm rất nhiều, đến nỗi người dân làm một tấm biển này trên phía đường Cao Thắng để cho các chị em thuận tiện trên hành trình của mình:
—
Bịnh viện Chợ Quán là bệnh viện lâu đời nhất ở Sài Gòn, được xây năm 1862 do một số nhà giàu hảo tâm người Việt đóng góp xây dựng và quản lý.
Bệnh viện tọa lạc trên một khu đất rộng gần 5 hecta tại làng Chợ Quán nằm giữa Sài Gòn – Chợ Lớn, phía trước có sông Bến Nghé chảy qua (nay gọi là kênh Tàu Hủ).
Hiện nay, bịnh viện này mang tên là Bệnh Viện Nhiệt Đới nằm trên đại lộ Võ Văn Kiệt. Có một thời gian bệnh viện chuyên khoa về tâm thần, nên người ra hay gọi cái tên dân dã là “Nhà thương điên Chợ Quán”.
Năm 1972, khu nhà chính 6 tầng của bệnh viện được xây dựng trên diện tích 12.126 m2 với sự trợ giúp của Hàn Quốc. Đến cuối năm 1973, công trình hoàn tất và bệnh viện được khánh thành vào ngày 02/3/1974 với tên mới là Trung Tâm Y Khoa Hàn -Việt
—
Có một bệnh viện khác thuộc hàng lâu đời của Sài Gòn, đó là Y viện Sài Gòn, thường được gọi là Nhà thương thí, sau gọi là Bệnh viện Đô Thành, được xây dựng từ năm 1903. Đến năm 1937 nhà thương thí được tái thiết rồi mang tên bác sĩ Dejean de la Bâtie. Ông Hứa Bổn Hỏa (tức chú Hỏa) góp chi phí để xây dựng lại nhà thương, nên người Sài Gòn cũng gọi đây là nhà thương Chú Hỏa. Hiện nay, nơi này là Đa khoa Sài Gòn tại số 125, đường Lê Lợi, P Bến Thành, Q1.
—
Có một bịnh viên thuộc hàng lâu đời và có khuôn viên đẹp nhất của Sài Gòn, đó là Bệnh viện Grall, là Bệnh viện Quân sự (tiếng Pháp: Hôpital militaire) của Quân đội Pháp, thành lập từ năm 1862.
Năm 1956 dưới chính thể Việt Nam Cộng hòa, chính phủ Pháp ký biên bản tiếp tục điều hành Bệnh viện Grall, thuộc Bộ Ngoại giao Pháp. Bệnh viện có 560 giường, chuyển thành bịnh viện dân sự. Lúc này người Sài Gòn hay gọi tên khác là Nhà thương Đồn Đất.
Năm 1976, sau khi người Pháp rút khỏi Sài Gòn, Bệnh viện Grall chuyển giao cho chế độ mới. Năm 1978 Bệnh viện Grall đổi tên thành Bệnh viện Nhi đồng 2, chấm dứt thời kỳ bệnh viện tổng quát và trở thành bệnh viện chuyên môn nhi khoa.
Mời bạn xem lại những hình ảnh của bịnh viện từ thời Pháp thuộc:
Bài: Đông Kha
Hình ảnh: manhhai flickr
Tuyệt vời